Symbol jakże istotny dla historii Polski ,jakim jest obecnie odbudowywany (decyzję o odbudowie pałacu podjęto w 2021 roku) klasycystyczny Pałac Saski, który to mieścił się pierwotnie przy dzisiejszym placu marsz. Józefa Piłsudskiego w Warszawie i został wysadzony w powietrze przez okupacyjne wojska niemieckie po upadku powstania warszawskiego w dniach 27-29 grudnia 1944.
To budowla z bogatą historią sięgającą roku 1661 kiedy to Jan Andrzej Morsztyn na miejscu znajdującego się tu wcześniej dworu oraz w części wału Zygmuntowskiego wybudował barokowy pałac. W 1724 ten przeszedł ` w ręce władców Rzeczypospolitej (Królów Saksonii i co ciekawe pozostał w ich władaniu do 1816, kiedy odsprzedali go kadłubowemu Królestwu Polskiemu na wyraźne żądanie cara Aleksandra I, który chciał by Sasi zrzekli się roszczeń do tronu Rzeczypospolitej ) i stał się jednym z elementów tzw. Osi Saskiej biorącej początek na Krakowskim Przedmieściu ( Między Domem bez Kantów a Hotelem Europejskim znajdowała się brama wjazdowa i oraz budynki nazwijmy to gospodarcze pracujące dla Króla np. Kuźnie lub stajnie) idąc dalej na trafiamy na dzisiejszy Plac Piłsudskiego, będący już wówczas jako jedyny w Stolicy miejscem dla uroczystości i ciągnący się do Koszar Mirowskich. Elementami kompleksu stały się Pałac Brühla czy też rezydencja biskupa Teodora Potockiego. Powstała w ten sposób przestrzeń reprezentacyjna w Warszawie nieobecna dotąd. Przy jego przebudowie inspirowano się Wersalem. Tam gdzie stoi dziś Grób Nieznanego Żołnierza stał główny budynek Pałacu w stylu barokowym wzorowanym na architekturze francuskiej. Dalej rozciągał się ogród Saski, w stylu francuskim różniącym się od tego co widzimy obecnie w tym miejscu. Tenże Ogród kończył się na Żelaznej Bramie, która została uwieczniona przez Bernardo Bellotto zwanego Canaletto. Brama ta już nie istnieje, niemniej plac „tuż” za nią nosi nazwę Placu Żelaznej Bramy.
Co ciekawe w mieszkaniu , które wówczas już było częścią Liceum Warszawskiego, mieszkali rodzice Fryderyka Chopina, gdzie jego ojciec nauczał języka francuskiego. W latach 1839-42 przebudowano budynek zgodnie z życzeniem niesławnego namiestnika cara w Polsce Iwana Paskiewicza.
Na samym placu wiele się działo i tak w 1841 odsłonięto pomnik polskich oficerów wiernych carowi jakich powstańcy listopadowi zabili za odmowę służbie Rzeczypospolitej. Na pomniku widniał napis : “Polakom poległym w 1830 r. za wierność swemu monarsze” Wówczas jak i dzisiaj zapewne nazwano by ich używając adekwatnego określenia tj. zdrajcami sprawy narodowej. W latach zaś 1894-1912 wzniesiono w tym miejscu prawosławną świątynię Aleksandra Newskiego, jedną z najwyższych budowli w Warszawie tj. ok.70 metrów. Sobór, jako symbol rosyjskiego panowania, został rozebrany w latach 1924-26.
Sam pałac należał do 1864 roku do rodziny rosyjskiego kupca Iwana Skwarcowa, po jego śmierci jego spadkobiercy sprzedali go rosyjskiej Armii i tak do roku 1915 zajmowała je okupacyjna armia carska ( mieściło się Dowództwo III Warszawskiego Okręgu Wojskowego ).
W wolnej Polsce Pałac stał się siedzibą Sztabu Generalnego Wojska Polskiego, gdzie pracował zespół szyfrantów, którzy złamali szyfry Armii Czerwonej, co umożliwiło zwycięstwo w wojnie roku 1920 z Rosją.
W roku 1923 pojawia się na placu przed pałacem pomnik księcia Józefa Poniatowskiego, w roku 1925 w arkadach Pałacu umiejscowiono grób nieznanego żołnierza, jedyny fragment Pałacu jaki ostał się był po wysadzeniu go przez niemiecki Wermacht. Wielu z nas kojarzy się Pałac jako siedzibę Biura Szyfrów Polskiej Armii , gdzie pracowano nad złamaniem niemieckiej Enigmy. Zajmowali się tym sławni polscy matematycy Marian Rajewski , Jerzy Różycki oraz Henryk Zygalski, których nazwiska każdemu winny być znane.
Do odbudowy pałacu wracano wielokrotnie i pierwsze prace podjęto już po WWII, jednak prace te utknęły w martwym punkcie. Powrócił do nich Prezydent Warszawy Lech Kaczyński, jednak jego następczymi Hann Gronkiewicz- Waltz mimo wydatkowania przez miasto już 15,6 mln złotych budowę zablokowała prace. Pałac miał być oddany do użytkowania w roku 2010.
Jesteśmy zatem w fazie kolejnej odbudowy, która to formalnie zapoczątkowana została 11 listopada 2018 roku, deklaracją Prezydenta Andrzeja Dudy, który w formie deklaracji wskazał kierunek przywrócenia tego dobra narodowego Warszawie i Polsce.
Zaś 15 sierpnia 2021 roku podczas Święta Wojska Polskiego Prezydent Rzeczypospolitej podpisał Ustawę o odbudowie Pałacu Saskiego, Brühla jak i trzech kamienic przy ul. Królewskiej.
W przestrzeniach Pałacu Brühla ma znaleźć się siedziba Senatu, zaś w pałacu Saskim Urząd Marszałkowski Województwa Mazowieckiego oraz centrum historyczno – kulturalne, opracowane pod kierownictwem Ministerstwa Kultury przez: Muzeum Narodowe, Zachętę i Instytut Fryderyka Chopina.
Na stronie Archiwum Miasta Stołecznego Warszawy znajdują się krótkie adnotacje o Pałacu, jego otoczeniu i jego losach[i]. Wiele interesujących materiałów umieszcza sama Spółka[ii] zajmująca się odbudową kompleksu pałacowego na swoich stronach internetowych oraz na swoim kanale YouTube[iii]
Z ciekawostek historycznych warto wskazać na to, iż w czasie okupacji plac przed Pałacem nosił od 1940 roku nazwę Adolfa Hitlera. W Pałacu Brühla rezydował podczas okupacji, niesławny i pochodzący z Kaiserslautern, Gubernator dystryktu Warschau zbrodniarz wojenny Gruppenführer Ludwik Fischer, stracony 8 marca 1947 roku. Co ciekawe był w 1937 roku wybrany Posłem do Reichstagu, z wykształcenia był Prawnikiem. Na jego rozkaz stworzono Getto w Warszawie i na jego rozkaz je zlikwidowano, likwidując zarazem jego przymusowych mieszkańców. Spoczywała na nim odpowiedzialność za terror, masowe egzekucje, łapanki i deportacje na roboty do Niemiec. Co warte zaznaczenia pracę osób deportowanych na tzw. roboty przymusowe Państwo niemieckie opodatkowało w wysokości 14 %. Niemcy podczas okupacji traktowali Pałac Saski jako część niemieckiego dziedzictwa kulturowego.
Zachęcam do zajrzenia na stronę : polona.pl[iv] , gdzie znajduje się wiele fotografii z czasów, które niektórzy próbowali wymazać z pamięci. Do pobrania jest również aplikacja na urządzenia mobilne, która pozwala na odbycie tej intrygującej podróży w czasie.
Dziś zaś w roku 2024 stajemy przed zasadniczym pytaniem : Czy odbudowa kompleksu pałacu Saskiego będzie kontynuowana ?
Czy wrócimy naszej pamięci lata 20-te i 30-te przedwojennej Warszawy ?
[i] https://www.warszawa.ap.gov.pl/saska/21222.html
[ii] https://palacsaski.pl/
[iii] https://www.youtube.com/channel/UCucyrZ1YPK-Y3If6HgepE6A
[iv] https://polona.pl/sets?searchCategory=objectSets&page=0&size=24&sort=RELEVANCE&searchLike=pa%C5%82ac%20saski©right=false
